Το φυτό Jankaea heldreichii (Γιανκέα χελντράϊχι)
Γενικά
Η Jankaea heldreichii είναι ένα περίφημο ενδημικό φυτό του Ολύμπου της οικογένειας των Γεσνεριιδών (Gesneriaceae). Τα φυτά αυτής της οικογένειας αναπτύσσονται κυρίως στις τροπικές περιοχές –στην Ευρώπη απαντούν μόνο πέντε είδη- και θεωρούνται λείψανα της Τριτογενούς περιόδου, όταν το κλίμα ήταν θερμότερο και υγρότερο (η παρουσία του παραπέμπει σε μια εποχή που στην Ευρώπη επικρατούσε τροπικό κλίμα). Για το λόγο αυτό η Jankaea heldreichii θεωρείται εντελώς ξένο είδος προς την Ευρωπαϊκή χλωρίδα. Σε δυσπρόσιτα σημεία είναι άφθονο, αν και έχει περιορισμένη εξάπλωση.
Περιγραφή
Φύεται σε σκιερές και κάπως υγρές σχισμές ασβεστολιθικών βράχων (συνήθως βόρειας έκθεσης) που βρίσκονται κοντά σε ρέματα στις βόρειες και ανατολικές πλαγιές του βουνού, σε υψόμετρα μεταξύ 350 και 2400 μέτρων (πιο διδεδομένη σε μεσαία υψόμετρα). Ανθίζει από τις αρχές ή τα μέσα Μαίου, ενώ σε μεγάλα υψόμετρα μέχρι και τις αρχές του Αυγούστου.
Είναι φυτό ποώδες και πολυετές, χωρίς διακεκριμένο βλαστό, με ρόδακα που σχηματίζεται από τα φύλλα της βάσης, τα οποία από επάνω είναι πυκνά καλυμμένα με μαλακές, μεταξένιες τρίχες που ασημίζουν. Ένα (συνήθως) ή λίγα στελέχη, ύψους 3-10 εκ., εκφύονται από το κέντρο του ρόδακα των φύλλων. Κάθε στέλεχος φέρει 1-3 άνθη χρώματος μπλε - λιλά που διαιρούνται ως τη βάση σε 4-5 σχεδόν ίσους φαρδείς λοβούς. Το φυτό σύμφωνα με τις Δέσποινα Πετανίδου και της Δήμητρα Βώκου επικονιάζεται από τρία είδη βομβίνων: Bombus lucorum (L.), Pyrobombus soroeensis proteus (Gerst.) και Pyrobombus pratorum (L.) και μάλιστα από βασίλισες στο μεγαλύτερο ποσοστό. Περισσότερα για την οικολογία της επικονίασης της Jankaea Heldreichii θα βρείτε εδώ (Θ. Πετανίδου και Δ. Βώκου).
Ανακάλυψη
Στις 28 Αυγούστου1851 ο Theodore Heldreich, μετά από την ανάβασή του στον Όλυμπο, έστειλε ένα γράμμα στο μέντορά του Pierre Edmond Boissier στη Γενεύη. Σε αυτό ανέφερε τα πιο ενδιαφέροντα φυτά που συνάντησε, ανάμεσά του και ένα Gesneriaceae, το οποίο βρήκε «par malheur seulement en fruits (δυστυχώς μόνο με καρπούς)». Ανθισμένο υλικό συνέλεξε τελικά ο Θεόδωρος Ορφανίδης μερικά χρόνια αργότερα.
Ο Boissier περιέγραψε αρχικά αυτό το είδος με το όνομα Haberlea heldreichii, αλλά μερικά χρόνια αργότερα άλλαξε γνώμη και το μετέφερε στο καινούργιο γένος Jankaea, από το όνομα του Victor Janka, επιμελητή του ερμπαρίου (φυτολογίου) της Βουδαπέστης.
H οικογένεια Gesneriaceae
Πρόκειται για μια μεγάλη οικογένεια με περίπου 140 γένη και 2400 είδη. Συνήθως βρίσκονται σε χαράδρες ή δίπλα σε καταρράκτες σε τροπικά δάση.
Είναι φυτά με φύλλα σε ροζέττες, οι οποίες σε περιόδους ξηρασίας φαίνονται ότι συρρικνώνονται και κλείνουν και τα φυτά να πεθαίνουν, αλλά η επόμενη βροχή τα ανασταίνει - περίπου όπως τα βρύα.
Οι σπόροι τους είναι μικροσκοπικοί και διασκορπίζονται εύκολα, που σημαίνει ότι η ανάγκη για ειδικευμένο βιότοπο είναι μάλλον η αιτία που η εξάπλωση είναι περιορισμένη.
Είναι πολύ πιθανό ότι τα φυτά αυτά ήταν περισσότερο διαδεδομένα σε παλιότερες γεωλογικές εποχές, αλλά έχουν περιορισθεί σταδιακά στους σημερινούς μικρούς βιοτόπους τους, αυτόςάλλωστε είναι ο ορισμός ενός υπολειμματικού είδους. Είναι ουσιαστικά ζωντανά απολιθώματα και μοναδικοί αγγελιοφόροι από την εποχή των δεινοσαύρων.
Όσον αφορά τα τέσσερα είδη των Βαλκανίων, ο χαρακτηρισμός τους ως απειλούμενα είναι θέμα πολιτικό παρά επιστημονικό, καθώς απαντώνται σε αφθονία σε απόμερα και δύσκολα προσβάσιμα μέρη. Δεν παρουσιάζεται συγκεκριμένη απειλή (ούτε καν από συλλογή) και δεν υπάρχει ένδειξη μείωσης πληθυσμών. (Strid, 2006).
Ταξινόμηση
Πρόκειται για φυτό μονοτυπικού γένους ( H Jankaea heldreichii είναι το μοναδικό είδος στο γένος Jankaea).
Ταξινόμηση σύμφωνα με το IUCN International Union for Conservation of Nature (Διεθνής Ένωση Προστασίας της Φύσης)
KINGDOM: Plantae – ΒΑΣΙΛΕΙΟ: Φυτά
PHYLUM: Tracheophyta – ΣΥΝΟΜΟΤΑΞΙΑ: Τραχειόφυτα
CLASS: Magnoliopsida – ΟΜΟΤΑΞΙΑ: Μαγνολιόψιδα
ORDER: Scrophulariales – ΤΑΞΗ: Χοιραδιώδη
FAMILY: Gesneriaceae - ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ: Γεσνεριίδες
GENUS: Jankaea - ΓΕΝΟΣ: Jankaea
SPECIES: Jankaea Heldreichii- ΕΙΔΟΣ: Jankaea Heldreichii
Ταξινόμηση σύμφωνα με το EUNIS European Nature Information System
KINGDOM: Plantae – ΒΑΣΙΛΕΙΟ: Φυτά
DIVISION: Spermatophyta – ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: Σπερματόφυτα
CLASS: Dicotyledones – ΟΜΟΤΑΞΙΑ: Δικοτυλήδονα
ORDER: Lamiales – ΤΑΞΗ: Λαμιώδη
FAMILY: Gesneriaceae - ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ: Γεσνεριίδες
GENUS: Jankaea - ΓΕΝΟΣ: Jankaea
SPECIES: Jankaea Heldreichii- ΕΙΔΟΣ: Jankaea Heldreichii
Επιστημονική περιγραφή
Πολυετής πόα χωρίς βλαστό με ρόδακα από φύλλα βάσεως. Φύλλα απλά, ακέραια, βραχύμισχα, έλασμα αντωοειδές ή ευρέως ελλιπτικό, αμβλύ, λευκοπιληματώδες από κάτω, ελαφρά καστανοτριχωτό από κάτω, μίσχος με μακρές, απαλές, ανοικτοκάστανες τρίχες. Στέλεχος συνήθως μονήρες, εκφυόμενο από το κέντρο του ρόδακα των φύλλων, μήκους 3-10 cm, λεπτό, αδενωδώς χνοώδες προς τα πάνω, φέρει 1-3 κατανεύοντα άνθη. Κάλυκας σχισμένος σχεδόν μέχρι την βάση σε 5 ευρέως επιμήκεις, αμβλείς, λοβούς μήκους π. 3,5 mm. Στεφάνη ευρέως κωδωνοειδής, μήκους 11-16 mm, κυανοϊώδης, σχισμένη μέχρι το μέσο σε 4 αντωοειδείς λοβούς. Στήμονες 4 έγκλειστοι στο σωλήνα της στεφάνης, ανθήρες ωοειδείς, περίπου ισομήκεις με τα νήματα (π. 2,5 mm.) κυανοϊώδεις, ωοθήκη επιφυής μονόχωρη. Στύλος μήκους π. 7 mm, στενώς ροπαλοειδής. Κάψα ωοειδής, οξεία, μήκους π. 7 mm, πολυάριθμα πολύ μικρά σπέρματα.
(αντιγραφή από το βιβλίο "Φυτά του Ολύμπου" του Arne Strid)
Προστασία
Η σπουδαιότητα αυτού του φυτού φαίνεται και από τις νομοθετικές πράξεις με τις οποίες προστατεύεται ή από τους καταλόγους σπάνιων ή απειλούμενων φυτών στους οποίους συμπεριλαμβάνεται:
- Οδηγία 92/43 για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας
- Σύμβαση της Βέρνης (1979) για την Προστασία της Άγριας Ζωής και του Φυσικού Περιβάλλοντος
- ΠΔ 67/81 του Ελληνικού Κράτους για την προστασία της άγριας πανίδας και χλωρίδας
- Κόκκινος Κατάλογος Απειλούμενων Ειδών της Παγκόσμιας Ένωσης Προστασίας της Φύσης (με το χαρακτηρισμό «Σχεδόν Απειλούμενο»)
- Παγκόσμιος κατάλογος των φυτικών ειδών που χρήζουν προστασίας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει προέρχονται κυρίως από την αύξηση των τουριστικών δραστηριοτήτων στην περιοχή και τη συλλογή του είδους.
Καλλιέργεια
Διάφοροι βοτανολόγοι ανά την υφήλιο έχουν καταφέρει να την καλλιεργήσουν με επιτυχία, όπως για παράδειγμα έγινε στο Βοτανικό Κήπο του Γκέτεμποργκ, όπου καλλιεργήθηκε σε ένα μεγάλο, προσανατολισμένο προς βορά βράχο από τόφο, ο οποίος διατηρείται συνεχώς υγρός και σκεπάζεται το χειμώνα για να προστατευθεί από τη βαρειά παγωνιά.
Ένα καλλιεργούμενο υβρίδιο μεταξύ Jankaea heldreichii και Ramonda myconi έχει γίνει αρκετά διαδεδομένο με το όνομα Jankemonda vandedemii.
Βιβλιογραφικές αναφορές άρθρου (References)
Για το άρθρο αυτό χρησιμοποιήθηκαν οι παρακάτω πηγές:
- Κηπόπουλος, Λευτέρης. "Jankaea heldreichii: Ένα σπάνιο ενδημικό του Ολύμπου." Web log post. αγριολούλουδα του Ολύμπου:. N.p., 8 Mar. 2012. Web. 04 Feb. 2015. .
- Πετανίδου, Θεοδώρα, and Δέσποινα Βώκου. Η οικολογία της επικονίασης της Jankaea heldreichii. Proc. of 11ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Εταιρείας Βιολογικών Επιστημών, Κομοτηνή. Ελληνική Εταιρεία Βιολογικών Επιστημών, n.d. Web. 4 Feb. 2015. .
- "Jankaea Heldreichii." European Environment Agency. N.p., n.d. Web. 04 Feb. 2015. .
- "Jankaea Heldreichii." The IUCN Red List. N.p., n.d. Web. 04 Feb. 2015. .
- "Jankaea Heldreichii." Web log post. Plant Hunters. N.p., 14 Mar. 2013. Web. 17 Jan. 2015. .
- Strid, Arne. Φυτά του Ολύμπου. Κηφισιά, Ελλάδα: Μουσείον Γουλανδρή Φυσικής ιστορίας, 1980. Print.